Enciklopedia - Germa Sh

Shahir:

Emėrtim pėr tė pėrcaktuar muziktarėt popullorė, pjestarė tė formacionit tė sazeve.
Enci. “Fjalori i Gjuhės sė Sotme Shqipe”, Tiranė 1980 jep kėtė pėrcaktim: SHAIR,~I m.sh.~E,~ET vjet. Sazexhi. Morėn shairė nė dasmė. Erdhėn shairėt. Sipas Thimi Mitkos kemi: shahir-folės, kuvendar; edhe poet.  Fjalėn shahir e gjejmė tek vepra e A.Dozonit si dhe tek pėrralla “Violinisti” ku thuhet se “… ay diali u hoq nga shkoloja dhe zuri tė psonte qė tė bėhej shair”. E gjejmė edhe si mbiemėr si nė rastin e muziktarit tė ahengut shkodran Shtjefėn Shahirit (1800-1880). Disqet e para tė ahengut shkodran (1910) mbanin mbishkrimin “Shoqnia e kėngėēive e shahirave”. Shiko gjithashtu fjalėt sazexhi, gėrnetaxhi.

Lit: Dozoni A. “Manuel de la langue Chkipe ou Albanaise”-1879; Gurashi Kolė, almanaku “Shkodra”-1962; Mitko Th. “Vepra”, Tiranė 1981; Tole Vasil S. “Sazet, muzika me saze e Shqipėrisė sė Jugut”, Tiranė 1998 etj.

Shapka:

Shiko fjalėn hinka.

Shaqja Dervish-Muēaj:

(Llukė e Epėrme-1912 † 11.04.1985)
Rapsod i shquar popullor, “Artist i Merituar)
Enci.  Rapsod i shquar i njohur nė mbarė Shqipėrinė i drejtuesi i grupit tė raspodėve tė Rushbullit-Durrės. Me grupin e tij paraqitet pėr herė tė parė nė F.F.K-Gjirokastėr 1968. Sė bashku me rapsodin tjetėr Demush Neziri, ata kėndojnė njė sėrė kėngėsh tė njohura si “Ējanė kėto gjama qė i bjen era”, “Prej Prokuplje deri nė Nish”, “Moj e mira porsi bora”, kėngėt pėr “Azem dhe Shote Galicėn”, N.Berishėn etj. Gjithė regjistrimet muzikore tė tij janė pranė Arkivit tė I.K.P dhe Radio-Tiranės. Dervish Shaqja konsiderohet si njė ndėr raposdėt mė tė shquar tė Rrafshit tė Dukagjinit. Me njėrėn prej melodive tė kengėve tė Dervish Shaqes, “Artisti i Popullit”, kompozitori Tish Daija kompozoi muzikėn e valles “Festė tė madhe ka sot Shqipėria”, me koreografi tė “Artistit tė Popullit” Panajot Kanaēi.

Shapshipe:

Shiko fjalėn “rraketake”.
Enci. Nė trajtėn “shapshipe” e gjejmė tė pėrdorur nė Radomirė tė Lumės.

Sharkia:

Vegėl popullore kordofone nga familja e tamburasė.
Enci. Nė pamje tė jashtme ėshtė si ēiftelia por mė e madhe nė formė. Numuri i telave ndryshon sipas llojeve. Prof. Sokoli thotė se ka sharki me 4, 6, 9 dhe 12 tela. Tipi mė i rėndomtė ėshtė me tre tela nė raporte kuintash. Po sipas Prof. Sokolit: sharkia pėrdoret vetmas pėr jone kėngėsh dhe vallesh si dhe pėr tė shoqėruar kėngėtarė. Dėshmi lidhur me pėrdorimin e sharkisė nė kohėt e vjetra gjejmė nė Ciklin e Kreshnikėve (Visaret i, 9, 4) : Nuk a vakti tash sharkis me i ra.  Sipas Ēetės: nė vitet e fundit, kur lahuta ėshė kah zhduket fare, njė instrument tjetėr, sharkija, ėshtė bėrė vegėl muzikore shumė e preferueshme dhe po pėrdoret mė sė shumti. Sharkinė e gjejmė tė ndėrfutur edhė nė formacione popullore me vegla. Pėrdoret kryesisht nė Has dhe nė disa zona tė Kosovės. Nė Gjakovė gjejmė edhe sharki tė paisura me zilka tė vogla, qė nxjerrin tinguj sipas lėvizjeve ritmike tė veglės. Njė muziktar shumė i njohur nė sharki ka pasė qėnė edhe Bajram Sharkia nga Landovica e Prizrenit.

Lit: Maximilian Lambertz, “Die Volksepik der Albaner”. Leipzig, Germany 1958; Miso Piro, “Sharkia dhe funksionet muzikore tė saj”, “Kultura Popullore”, 2/1980; Ēeta Anton, “Disa tė dhėna mbi zhvillimin struktural tė baladės shqipe”, “Gjurmime albanologjike”, Prishtinė 25/1995 etj.

Sheholli Bahtir:

(Hėrticė, Kosovė 16. 03. 1943)
Etnomuzikolog i shquar kosovar i gjysmės sė dytė tė shek. XX. Enci: Lindi nė Hėrticė tė komunės sė Besianės (ish Podujeva). Shkollėn fillore e kreu nė Kėrpimeh, tė mesmėn muzikore nė Prizren, kurse fakultetin muzikor nė Universitetin e Arteve nė Beograd – dega e Teorisė Muzikore, si dhe studimet nė sektorine Etnomuzikologjisė nė katedrėn e Historisė Muzikore dhe tė Folklorit Muzikor nė Beograd, ku edhe ka ndjekur studimet pasuniversitare. Gjatė vitit 1978 –’79 specializoi nė Konservatoriumin e muzikės nė San Petėrsburg - BRSS, ku po ashtu ka bėrė hulumtime shkencore nė njė pjesė tė bjeshkėve tė Kaukazit – rrethi i Nalēikut i Republikės Kabardina nė Ballkaria. Si mėsimėdhėnės i muzikės ka punuar nė Gjimnazin e Podjevės nė vitet 1963 – 1970, ndėrsa prej vitit 1976 punon nė Institutin Albanologjik tė Prishtinės si hulumtues nė Sektorin e Etnomuzikologjisė. Nga viti 1977 disa vite ka punuar si mėsimėdhėnės i lėndės sė formės muzikore, historisė muzikore botėrore, njohurisė sė veglave dhe folklorit muzikor nė shkollėn e mesme muzikore tė Prishtinės. Ka qenė gjithashtu anėtar i redaksisė sė revistės shkencore tė IA - Gjurmime Albanologjike – seria Folklor dhe Etnologji. Nga vioti 1974 deri mė 1987 ka qenė anėtarė i Organeve tė Revistės sė Folklorit Burimor Kosovar tė Gllogovcit – si seleksionues dhe udhėheqės artistik i saj. Si organizator dhe drejtor artistik me grupe tė ndryshme folklorike ka pėrfaqėsuar Kosovėn nė shumė manifestime nė ish Jugosllavi, Shqipėri, Gjermani, Francė etj., nė tė cilat ėshtė shpėrblyer me ēmime tė lartas dhe mirnjohje publike. Bahtir Sheholli ka drejtuar si kryetar  shoqatėn e kompozitorėve tė Kosovės.

Monografi:
“Zurla dhe tradita e saj muzikore” – studim monografik (dorėshkrim)

Artikuj dhe studime:
“Rreth metodės sė mbledhjes sė melodive popullore shqiptare nė pėrmbledhjet e Lorenc Antonit” – “Fjala”, 01. 11. 1975; “Figura e njėsi tė pasura ritmike” – rreth RFBK “Gllogvci  ’79 “, Rilindja, 05. 01. 1980; “Mbi disa karakteristika poetiko-muzikore tė kėngėve tona tė dashurisė”, Gjurmime albanologjike – seria folklor dhe etnologji. nr XI,  Prishtinė, 1981; “Pasuri formash e zhanresh”– ( kumtesė nga Tribuna Shkencore ), “Rilindja”, 16. 06. 1984; “Albanian Vokal end instrumental Tradition in Kosovė” – Buletini pėr studimin e folklorit, Zagreb, 1985; “Mbi traditėn tonė vokalo instrumentale, nė  “Fjala”; Rexhep Munishi, Kėndimi i femėrave tė Podgurit, botim i IA, GjurmimeAlbanologjike – Folklor dhe etnologji, nr. X, Prishtinė, 1980; “Mbi krijimtarinė e re vokalo-instrumentale tė folklorit tonė muzikor”, Ēėshtije tė studimeve albanologjike II, Instituti Albanologjik, Prishtinė, 1987; Rexhep Munishi, “Kėngėt Malėsorēe Shqiptare”, botimi IA, gjurmime Albanologjike – folklor dhe etnologji, nr. 17, 1987”; “Sali Bajrami – Krasniqi” ( 1919-1987), Gjurmime Albanologjike – Folklor dhe etnologji, nr. 18, Prishtinė, 1988; “Ndryshimet nė traditėn muzikore shqiptare si pasojė e transformimit tė radhės tonale”, materiale nga Sesioni shkencor i I.A “Studimi etnografik i ndryshimeve bashkėkohore nė kulturėn popullore shqiptare”, Prishtinė, 1990; Zeqirja Ballata,   “Veglat Muzikore”, Gjurmime Albanologjike – Folklor dhe etnologji, nr. 22, Prishtinė, 1992; “Benjamin Kruta – studiues i pasionuar i polifonisė shqiptare”, Gjurmime Albanologjike, nr. 24. Prishtinė, 1994; “Festivali Folklorik Kombėtar i Beratit”, Gjurmime Albanologjike – Folklor dhe etnologji, nr. 25, Prishtinė, 1995; “Kėngėt popullore – fuqizim i pėrhershėm i veprimtarisė patriotike tė Isa Boletinit”, Gjurmime Albanologjike – Folklor dhe etnologji, nr. 26, Prishtinė, 1996; “Mbi paraqitjen e folklorit shqiptar nė skenė dhe disa dukuri aktuale folklorike”, Gjurmime Albanologjike – Folklor dhe etnologji, nr. 27, Prishtinė, 1997; “Sali Bajrami – Krasniqi” rapsod i pashlyeshėm nė kujtesėn e popullit, Gjurmime Albanologjike. Nr. 27. 1997; “Tradita e folklorit tonė muzikor si lidhje shpirtėrore me krijimtarinė e Qamilit tė vogėl”, Gjurmime Albanologjike, nr. 27. 1997; “Mbi traditėn muzikore folklorike tė Llapit”, Materiale nga Sesioni Shkencor, “Trashėgimia etnokulturore dhe historike e Llapit”, Prishtinė, 1995; “Tradicionalja dhe bashkėkohorja nė krijimtarinė tonė muzikore popullore”,  Gjurmime Albanologjike – Folklor dhe etnologji, nr. 28-29, 1999; “Funksionimi i kėngės popullore nė luftėn e Koshares”,  “Bota Sot”, 21. 04.2000.

Sheldi Baldo:

Zejtar nė fushėn e veglave muzikore popullore.
Enci. Mjeshtėr i shquar shkodran i prodhimit tė veglave popullore kordofone i fillimit tė shek XIX.

Shituni Spiro:

(Fshati Andon Poēi/Gjirokastėr -1951)
Etnomuzikolog i shquar shqiptar i gjysmės sė dytė tė shek XX, “Doktor i shkencave”.
Enci. Shkollėn e mesme e kryen nė liceun artistik “Jordan Misja” nė vitet 1967-1970 nė degėn e teoritikut. Nė vitet 1971-1975 kryen studimet e larta nė Institutin e Lartė tė Arteve nė Tiranė nė degėn e muzikologjisė. Qysh nė vitet e shkollės tregoi njė prirje tė tij drejt studimit tė folklorit muzikor shqiptar, interes tė cilin e finalizoi me punimin e diplomės me temė “Folklori muzikor i aromunėve tė fshatit Andon Poēi”. Pas pėrfundimit tė shkollės, punon pėr disa vjet nė rrethin e Tepelenės, ku filloi edhe interesimet e para konkrete nė terren pėr mbledhjen dhe studimin e iso-polifonisė labe, fushė tė cilėn mė pas e ktheu nė vemendjen kryesore tė punės sė tij si etnomuzikolog. Nė vitet 1980-1992 punon si etnomuzikolog pranė Institutit tė Kulturės Popullore. Nė kėto vite Shituni formon edhe portretin e tij tė plotė si etnomuzikolog, punė e cila finalizohet nė fund tė viteve ’80 me mbrojtjen e Doktoranturės me punimin me teme “Polifonia labe”. Gjatė kėtyre viteve drejton edhe sektorin e etnomuzikologjisė si dhe merr pjesė si referues nė konferenca, kongrese dhe takime tė ndryshme kombėtare dhe ndėrkombėtare mbi muzikėn popullore. Ka shkruar me dhjetra artikuj nė shtypin e specializuar si dhe atė periodik. Ka pėrgatitur pėr botim (me bashkautor) pėrmbledhjen me transkiptime muzikore “Kėngė e melodi nga festivalet folklorike kombėtare” (1968-1973-1978), Tiranė 1986 si dhe “Kėngė polifonike labe”, Tiranė 1986, etj. Nė vitin 1993 largohet pėr nė Shtetet e Bashkuara tė Amerikės.

Monografi:
“Polifonia labe”, Tiranė 1989

Artikuj shkencorė:
-“Elementė novatorizmi nė polifoninė labe”, tek “Probleme tė zhvillimit tė folklorit bashkėkohor”, Tiranė 1980; “Tipare dalluese tė polifonisė labe”, Nėntori, 9/1980; “Mbi pentatonin nė polifoninė labe”, “Kultura Popullore”, 1/1981; “Vėzhgime etnomuzikore rreth vajtimit lab”, tek “Kultura Popullore”, 2/1982; “Tipare origjinale tė polifonisė labe”, tek “Kultura Popullore”, 2/1983; “Muzikė nė lulėzim tė plotė”, tek “Kultura Popullore”, 1/1984; “Stile muzikore tė polifonisė labe”, “Kultura Popullore”, 2/1985; “Vendi i muzikės popullore nė jetėn e shoqėrisė shqiptare”, “Kultura Popullore”, 1/1991 etj.

Shkėrdhosė-a:

ef. Harku i lahutės.
Enci. Me kėtė emėr e gjejmė tė pėrdorur nė ciklin e kreshnikėve mbi lumin Drin. Shiko fjalėn argos.

Shkodrane orkestrina:

Formacion muzikor popullor me vegla pranė Radio-Tiranės i gjysmės sė parė tė shek. XX.
Enci. Nė tė njėjtėn kohė me “Sazet e Radios”, (rreth viteve 1940) u formua edhe orkestrina e kėngės popullore shkodrane pranė Radio-Tiranės, e cila pėrfshinte muziktarė popullorė me vegėl dhe kėngėtarė virtuozė nga Shkodra si Zef Gruda-klarinetė, Ahmet Abdyli-violinė, Kel Sata-kėngėtar, Pjetėr Nikolla-kitarė, Paulin Pali-braē, tė cilėt e vazhduan veprimtarinė e tyre pranė kėtij formacioni deri nė fund tė viteve ’50. Ky formacion interpretonte muzikė popullore drejtpėrsėdrejti nė valėt e Radio-Tiranės. Nė vitet ’50 grupi shkodran pėrbėhej edhe nga Kel Sata, Adil Ujkashi, Ludovik Noi, Zef Gruda, Luigj Filaj, Bardhyl Nase, Ibrahim Mishkashi. Me kėtė formacion ka regjistruar kėngėt e saj kėngėtarja e shquar Luēie Miloti nė fillimet e karrierės sė saj dhe shumė kėngėtarė tė tjerė si Hajrie Harapi, Sanie Shaqiri-Pali, Drita Papajani, Bajram Spahiu, Naile Hoxha etj. Regjistrimet muzikore tė tyre pėrfshinin pjesė instrumentale popullore, jare, kėngė lirike qytetare etj, tė cilat gjenden pranė fonotekės sė Radio-Tiranės. Sipas Satės: grupi ishte dhe laborator i krijimeve dhe interpretimeve tė kėngėve me autorė, i kėngės sė kultivuar qytetare.

Lit: Grimci Abdulla, “Me dashurinė pėr kėngėn popullore/Paulin Pali”, gaz. “Drita”, 1976, 15 gusht; Alibali Isa, “Nė Shkodėr tė gjithė kėndojnė”, Shkodėr 1997; Sata Loro, “Kel Sata”, Tiranė 2000 etj.

Shoqėria E.Gjika:

E para shoqėri kulturore artistike folklorike nė shkallė vendi e krijuar nė qytetin e Pėrmetit mė 25 Korrik 1991.
Enci. Shoqėria ėshtė person juridik dhe renditet si e para shoqėri kulturore joqeveritare (NGO) e pas viteve ’90. Qėllimi i krijimit dhe jetės sė saj lidhet me evidentimin dhe propogandimin e vlerave kulturore artistike e atyre folklorike tė krijuar nė zonat e ndryshme etnokulturore tė rrethit tė Pėrmetit. Ndėr elementėt mė tė rėndėsishėm tė kėsaj shoqėrie ėshtė edhe grupi artistik muzikor me tė njėjtin emėr. Grupi pėrbėhet nga sazet, kėngėtarėt dhe valltarėt. Grupi kryen njė aktivitet tė gjerė artistik ku ndėr tė tjera pėrmendim pjesmarrjet e tij nė F.F.K-Berat 1995; nė festivalin kombėtar tė kėngės popullore qytetare-Elbasan 1996; nė takimin e ansambleve tė shoqėrive folklorike-Sarandė 1996 etj dhe jashtė vendit nė festivale tė ndryshme ndėrkombėtare si nė festivalin e Bonifacios-Korsikė (1991), nė tė Kostinestit-Rumani (1992), Rudolfshtadit-Gjermani (1994), Janinės-Greqi (1999) etj. Janė tė njohur pėr tė gjithė kėngėtarėt Vaskė Curri dhe Anastas Naqe, Dhimitėr Curri dhe Dashnor Abedini, Donika Pecollari dhe Luljeta Ilia, Viktor Thanasi dhe Ilia Nasi. Klarinetist i sazeve ėshtė Usta Josif Shukollari, drejtues i grupit Qiriako Vangjeli, piktor Aleks Todhe dhe kryetar i shoqėrisė Niko Mihali.  Regjistrimet muzikore tė grupit “Elena Gjika” janė pranė R.T.V shqiptar. Shoqėria “Elena Gjika” ėshtė shoqėria themeluese e seksionit shqiptar tė CIOFF-it. Selia e shoqėrisė ėshtė nė qytetin e Pėrmetit.

Lit: Tole Vasil S, “Sazet, muzika me saze e Shqipėrisė sė Jugut”, Tiranė 1998 etj.

Shoqata
“Demir Zyko”

Shoqatė kulturoro-artistike folklorike e rrethit tė Skraparit.
Enci. Shoqata kulturoro-artistike folklorike “Demir Zyko” u krijua mė 10 tetor 1997 nė qytetin e Ēorovodės. Me veprimtarinė e saj ajo ruan dhe zhvillon traditėn e kėngės polifonike tė Skraparit dhe njėkohėsisht pėrjeton emrin e kėngėtarit mė tė shquar tė kėsaj tradite, Demir Zykos. Nė kėtė shoqatė marrin pjesė kėngėtarėt mė tė mirė tė gjithė rrethit, grupi popullor i grave, i burrave, valltarė si dhe muziktarė popullorė me vegla. Kryetar i shoqatės dhe themelues i saj ėshtė muziktari Ylli Qafoku. Selia e shoqatės ėshtė mė qytetin e Ēorovodės. Shiko Zyko Demir.

Sholla Pavllo:

(Korēė 1923) “Artist i Merituar”, mjeshtėr i kultivimit tė kėngės popullore.
Enci. Mbaroi shkollėn rumune “P. Ballamaci” e mė pas shkollėn qytetase nė Korēė. Dashurinė dhe pasionin pėr kėngėn, ia mėkoi nėna e tij Zaha, e cila kėndonte shumė mirė. Nė formimin artistik tė Pavllos ndikuan dhe mėsuesit e shkollės fillore Deman Lena dhe D. Simaku. Aktivizohet nė vitin 1935 nė Shoqėrinė Kulturore “Agron”. Nė njė moshė tė njomė kėndon “Kozazhin” nė vitin 1936, e mė pas kendon sė bashku me Tole Adhamin. Nė vitet 1945 – 1947 Pavlloja aktivizohet si kėngetar e me vonė si solist nė korin e ushtrisė. Pas kėsaj periudhe fillon dhe mbledh folklorin muzikor tė zonės sė Korēės si dhe drejton disa festivale folklorike. Nė vitin 1978, Pavlloja sė bashku me J.Mingen dhe Jorgo Panajotin do tė organizonin ekspedita folklorike nė tė cilat krahas mbledhjes sė folklorit evidentonin edhe bartės sė shquar tė tij. Pavlloja njė vend tė rėndėsishėm do t’i kushtonte interpretimit, pasi ėshtė interpretimi ai qė sipas tij i jep jetė kėngės. Njė interpretues qe ka evidentuar pėr herė tė parė kėngėn e kurbetit ka qenė Sherif Cobani i sazeve “Demka&Hajro”, e mė pas Eli Fara me “Qeraxhi qė nget karvanė”. Po kėshtu interes do tė tregonte dhe pėr kėngėt historike tė kėnduara nga Lefter Pulici-marrės dhe Spiro Gramozi-prerės nga Drenova. Mė pas punoi pėr tė pėragatitur ansamblin “Voskopolea”, njė ėndėrr qe e kishte shoqeruar gjate gjithe jetes per te ngritur ne skene kengen Arumune dhe per ta vene atė perkrah kenges e folklorit shqiptar. Ka mbledhur dhe regjistruar me dhjetra kėngė, melodi dhe valle popullore, sė bashku me transkiptimet muzikore tė realizuara nga ai vetė. Pėr punėn e palodhur dhe mjeshtėrinė e tij artistike nė vitin 1975 ju dha titulli “Artist i Merituar”.

Sh.K.A.-Kosovė:

Shoqėri kulturore artistike.
Enci. SH.K.A. janė organizime artistike pėr tė rruajtur, nxitur dhe propaganduar folklorin muzikor tė ē’do treve tė Kosovės si dhe traditat shqiptare nė pėrgjithėsi. Ndėr Sh.K.A-Kosovė pėrmendim: “Trojet tona”-Prishtinė, “Idealėt”-Gjakovė, “Nora”-Preshevė, “Luigj Gurakuqi”-Harilaq, “Foleja”-Prishtinė, “Gurra”-Gjilan, “Mic Sokoli”-Gjilan, “Idriz Seferi”-Zhegėr, “Bajram Curri”-Shurdhan, “Rugova”-Rugovė, “Ismail Qemali”-Koretin etj. Ndėr aktivitetet folklorike tė kėtyre shoqėrive pėrmendim festivalin “Gurra popullore”-Gjilan, “Kosovarja kėndon”-Ferizaj, etj.

Sh.K.A.- Maqedoni:

Shoqėri kulturore artistike.
Enci. SH.K.A. janė organizime artistike tė shqiptarėve nė Maqedoni pėr tė rruajtur, nxitur dhe propaganduar folklorin muzikor tė ē’do treve si dhe traditat shqiptare nė pėrgjithėsi. Ndėr SHKA-Maqedoni evidentojmė: “Xheladin Zeqiri”-Tetovė, “Shpresa”-Veleshtė, “Emin Duraku”-Shkup, “Ibe Palikuqi”-Shkup, “Drita”-Livadhi, “Huzri Tahiri”, Sellc, Tetovė etj. Ndėr aktivitetet folklorike tė kėtyre shoqėrive pėrmendim: “Sharri kėndon”-Tetovė, festivali i SHKA-ve-Strugė, etj.

Shqiptare monodia-homofonia:

Klasifikim pėr muzikėn popullore nga lumi Shkumbin e nė veri.
Etim: Nga gr. qė do tė thotė njė zė.
Enci. Sipas Sokolit: atje ku flitet gegėnishtja kemi muzikė homofonike-monodike. Me monodi do tė kuptojmė tė kėnduarin e njė linje tė vetme melodike, nga njė ose edhe nga njė grup kėngėtarėsh. E rėndėsishme nė kėtė rast ėshtė qė tė jetė vetėm njė linjė melodike. Nė rastet kur kemi njė kėngėtar ose njė grup kėngėtarėsh qė kėndojnė njė linjė melodike dhe qė njėkohėsisht kėta shoqėrohen nga njė vegėl ose grup veglash muzikore, do ta quajmė monodi me shoqėrim. Vetėkuptohet qė shoqėrimi duhet tė jetė i tipit ritmik, harmonik dhe melodik. Kėtė kuptim i jepnin edhe grekėt e vjetėr monodisė, me tė cilėn kishin parasysh pikėrisht kėngėtimin vetėm tė njė linje muzikore nga njė kėngėtar. Ky koncept u pėrdor nga antikiteti deri nė mesjetė. Nė tė gjitha ato raste kur pėrdoret termi homofoni, duhet tė kuptojmė se tė thuash muzikė homofonike apo muzikės monodike ėshtė e njėjta gjė. Nė kėtė rast ndryshon konteksti i fjalės, pasi fjala me origjinė greke homofoni qė do tė thotė “njė zė”, pėrdoret vetėm nė rastet kur duhet tė thuash tė kundėrtėn e fjalės polifoni, fjalė qė rrjedh po nga greqishtja, me kuptimin “shumė zėra”. Pra, nė mėnyrė korrekte mund tė shprehemi se nė Veri kemi muzikė HOMOFONIKE dhe nė Jug kemi muzikė POLIFONIKE. Lidhur me tė dhėnat mbi monodinė popullore shqiptare, duhet tė themi se ato na vijnė nga drejtime tė ndryshme dhe sė pari nga zbulimet arkeologjike tė bėra mbi territorin ku sot konstatohet i kėnduari muzikor monodik shqiptar. Prof. Sokoli evidenton ndėr tė dhėnat pėr ekzistencėn e kulturės muzikore monodike tė shqiptarėve veriorė, atė qė lidhet me zbulimin e fyellit nė vendbanimin parahistorik tė Runikut-Kosovė. Sipas tij: kjo vegėl frymore i pėrket epokės sė mesme tė eneolitit”. Nga shek. XV para e.r., kemi njė unazė tė gjetur nė njė kodėrvarr ilir nė Ēinamik tė Lumės. Nė gurrin e unazės ėshtė gdhendur figura e Panit brinoē me kėmbė dhie, duke i rėnė njė vegla frymore me dy tyta tė bigėzuara. Mė tej sipas Prof. Ēabej, nė njė dokument tė vitit 1285 pėr ekzistencėn e gjuhės shqipe tė gjendur nė arkivat e Dubrovnikut (Raguzės) thuhet se: dėgjova njė zė qė thėrriste nė mal nė gjuhėn shqipe”. Kėtu besojmė se dėgjuesi nė fjalė ka patur parasysh aktin e kėngėtimit nė distancė tė kėngėve maje-kraje. Prof. Sokoli pėrmend gjithashtu edhe njė fakt historik tė vitit 1395, fakt i cili lidhet me pjesėmarrjen e disa muziktarėve popullorė nė panairin e manastirit tė Rotezit (nė veri tė Shqipėrisė). Kemi tė dhėna tė tjera qė na vijnė prej veprave tė letėrsisė, si p.sh informacionet qė jep pėr tė qarėn e Lekė Dukagjinit mbi vdekjen e Skėnderbeut Marlin Barleti, atė pėr veglat muzikore Gjon Buzuku tek “Meshari”-1555, apo Pjetėr Bogdani tek “Ēeta e Profetėve”. Shtjefėn Gjeēovi mė 1905, vuri nė pah nė shtypin e atyre viteve vlerat e mėdha tė kėngėve legjendare. Krahas saj, gjatė punės studimore qė bėri pėr mbledhjen dhe botimin e  “Kanunit tė Lekė Dukagjinit”, gjejmė se sa fort ishte ndėrfutur muzika nė jetėn dhe vdekjen e shqiptarėve. Nė Kreu IV, pika 46-Dasma, pėrcaktohet se nė dasėm: pika “e” dhe “g” legjitimohet “kėnga dhe vallja”. Interesimi mė i plotė nė kėto vite vjen nga Patėr Bernardin Palaj i cili prej vitit 1919 filloi mbledhjen dhe sistemimin e eposit verior duke prezantuar me 1924 tek “Hylli i Dritės” se: kėngėt e kreshnikėve jo veē se s’ishin pėr t’u pėrbuzė, por pėrkundrazi do tė ēmoheshin si visare literatyre, si monumente tė gjalla fisnikije shpirtnore e si pėrfytyrimet e pastėrta tė karakteristikave kombtare”. Puna e patėrve franēeskanė u finalizua me botimin nė vitin 1937 tė vėllimit “Visaret e kombit-4”, Vėll. II, “Kangė kreshnikėsh dhe legenda”. Nė vitet vitet 1933-1934 nė Novipazar, realizohet njė ekspeditė folklorike e kryer nga ana e Universitetit tė Harvardit. Ekspedita pėrbėhej nga Milman Peri dhe Albert Lord. Me materialet e mbledhura prej rapsodėve shqiptarė, nė vitet 1953-54 u botuan dy vėllime folklorike. Mė 1934, Prof. Eqrem Ēabej duke folur pėr kėngėt epike tė shqiptarėve vė re se: nė veri kėto kėngė pėrcillen me lahutė”. Mė tej evidenton edhe kėngėt me tepsi nė tė cilat kėngėtarja gjatė kėngėtimit rrotullon me dorė me tė shpejtė njė tepsi bakri. Disa vjet mė vonė lidhur me muzikėn qytetare tė Shqipėrisė Veriore ai vėren magjinė e tyre orientale, ndėrkohė qė po sipas tij meloditė qė do tė jenė muzikalisht dhe kronologjikisht mė tė vjetra, rojnė nė kėngėt e Malėsorėve tė Shqipėrisė Veriore. Kjo kėngė solo e fortė ėshtė shprehja e qėmoēme e malėsorit tė lirė, gjurma tingėllore e fundit e shtresės primere tė kulturės shqiptare”. Kėtu do tė rendisnim edhe kontributet modeste qė dhanė Pjetėr Dungu mė 1940 me botimin e transkiptimeve me muzikė popullore homofonike tek “Lyra Shqiptare”, si dhe Gjon Kujxhia me “Valle kombėtare”, tė botuar nė Firence mė 1943. Realisht, vetėm pas ēlirimit u bė e mundur qė tė thelloheshin studimet edhe nė folklorin muzikor monodik tė Shqipėrisė veriore. Punimi i parė i plotė mbi tė gjendet nė veprėn e Prof. R. Sokolit “Follklori muzikor shqiptar”-morfologjia, Tiranė 1965. Pas kėsaj vepre, punime tė tjera shkencore me peshė si “Kėngėt malėsorēe shqiptare” i Dr. Rexhep Munishit, Prishtinė 1987; “Veglat muzikore tė popullit shqiptar” i autorėve Sokoli, Miso; etj sollėn njė zgjerim te informacionit shkencor dhe tė transkiptimeve muzikore popullore mbi kėtė pjesė tė rėndėsishme tė folklorit muzikor shqiptar. Njė material i pasur me mbledhje muzikore tė monodisė shqiptare gjendet pranė arkivit tė Institutit tė Kulturės Popullore nė Tiranė. Shiko transkiptimet.

Shqiptare iso-polifonia:

Klasifikim pėr muzikėn tonė popullore nga lumi Shkumbin e nė jug.
Enci. Iso-polifonia shqiptare ėshtė realisht njė ndėr supervlerat e folklorit muzikor shqiptar por dhe tė traditės botėrore folklorike nė pėrgjithėsi. Struktura e ndėrtimit tė shumėzėrėshit polifonik, lab apo tosk, ėshtė shprehje e drejtpėrdrejtė e unitetit gjenetik tė llojit.
Nė Toskėri shumėzėrėshin e gjejmė me kėtė organizim strukturor:

      Zėri I  -“ia hedh”-hedhėsi ose marrėsi              
      Zėri II -“ia pret”-pritėsi
      Zėri III-“mbajnė zėnė” -iso

Nė Labėri:

(tre zėrėshi)     
      Zėri I-“ia merr”-marrėsi
      Zėri II-“ia kthen”-kthyesi
      Zėri III-“ia mbush”-mbushėsat-iso 

(katėr zėrėshi)
      Zėri I-“ia merr”-marrėsi
      Zėri II-“ia kthen”-kthyesi
      Zėri III-“ia hedh”-hedhėsi
      Zėri IV-“ia mbush”-mbushėsat-iso

Prej praktikės qindra shekullore janė ndėrtuar formulat e mėsipėrme tė cilar shprehin nė thelb strukturėn e iso-polifonisė popullore, ajo e cila ngėrthen nė njė tė vetėm tiparet e veēanta tė zėrave tė tjerė, pėrbėrės tė shumėzėrėshit.

Lit: Sokoli Ramadan, “Folklori Muzikor-Morfologjia”, Tiranė 1965; Shituni Spiro, “Polifonia labe”, Tiranė 1989; Kruta Beniamin, “Polifonia dyzėrėshe e Shqipėrisė jugore”, Tiranė 1989; Tole Vasil S; “Folklori muzikor-polifonia shqiptare”, Tiranė 1999 etj.

Shprehje, proverba dhe fjalė tė urta me pėrdorim tė muzikės popullore:

Shprehjet, fjalėt e urta dhe proverbat kanė njė funksion shumė tė theksuar komunikativ. Sipas Panajoti & Xhangolli: proverbat janė nė thelb gjykime e vlerėsime tė mirėfillta situatash e shfaqjesh nga mė tė ndryshmet tė jetės materiale e shpirtėrore. Nė kėtė kontekst, vendi qė zėnė nė to elementėt e muzikės popullore shqiptare, janė tregues i qartė i popullaritetit tė muzikės popullore si dhe i qartėsisė sė kuptimit qė fiton proverbi duke pėrdorur pikėrisht elementė nga muzika popullore. Nisur nga kjo, shprehjet, fjalėt e urta dhe proverbat popullore me pėrdorim tė muzikės popullore i gjejmė tė pėrhapura dhe pėrdorura nė gjithė hapėsirėn etnokulturore tė shqiptarėve. Ja disa prej tyre:

Jo tė rrifet lodra me tre topuza
Tiranė

Bjeri se i bie bukur tamburasė
Korēė

I bie birbilit nė tė kthjellėt    
Fitore

Bilbili te kafazi s’kėndon nga qejfi, por nga marazi
Shkodėr

Del fjala thohet, del kanga knohet
Veri

Jashtė valles shumė kėndime dinė
Jug

Fėmija asht bilbili i shtėpisė
Elbasan

S`bėhet dasma me njė fyell
Voskopojė

Me ja ngjitė kumonėn Goshės
Drenicė, Kosovė

U nis pėr mevlud e duel surle e tupan
Drenicė, Kosovė

Mėso kėngėt e dyfegut, t’i shpėtosh pritės e shtegut
Delvinė

Nė mes tė daulleve, na edhe zurnanė
Skrapar

Gazi dhe kėnga, mortjes thyerė kėmba
Shqipėri e Jugut

Nė mes tė daulles njė zurna
Korēė

Nuk blihet mė parė zilja, pasandej lopa
Korēė

Nisi tė kėndon si birbili,  po s’kėndoi as si curruliu
Labėri

Kėnga rrėfen zogun, fjala tregon burrin
Shqipėri e Jugut

Pas kėmborėve qė dėgjova, thashė se kishte stan
Shqipėri e Jugut

Po dėgjove daullen, dasmėn e ke prapa
Shqipėri e Jugut

Mė qani ju shoqe burrin, se unė do shkoj nė dasmė
Dardhė

Ėshtė si duduk me tul
Polenė
 
Tunde mirė kėmborėn, meqė je plak shtėpie
Myzeqe

Ėshtė gomar me zile
Korēė

Kush ėshtė i zoti, me njė tel i bie ongarit
Skrapar

Me njė tel s’i bihet ongarit
Skrapar

Vait tė gruase anmiqve, mos u zė besė
Muzhēek-Triepsh

Vallen nuk e lot mirė ay qė e heq, por ay qė ia mban
Shqipėri e Jugut

Vuri kambanėn
Plasė

Ishte kripė e daulle
Karkanjos
 
Ja ngriti pizgat
Korēė
 
Kanė lidhur pizgat nė njė
Zvezdė

S`trembet ujku nga kėmborėt
Xerje

Ju bė zėri gėrnetė
Korēė

E ka zėrin kėmbanė
Korēė

Ku di derri kėmborė?

Lit: “Gjurmime albanologjike”, 1/1971, Prishtinė 1971; “Fjalė tė urta tė popullit shqiptar”, Tiranė 1983; Panajoti, Jorgo “Funksioni komunikativ i fjalėve tė urta”, tek  “Kultura Popullore”, 1/1991; Tole. Vasil S, “Muzika dhe letėrsia”, Tiranė 1997 etj.

SH.Q.K.P

Shtėpia Qėndrore e Krijimtarisė Popullore. Institucion shtetėror nė fushėn e folklorit muzikor dhe koreografik me qėndėr nė Tiranė i cili kreu veprimtarinė e tij gjatė viteve 1960-1990.
Enci. Njė ndėr fushat e veprimtarisė sė tij ishte botimi i krijimtarisė popullore dhe i krijimtarisė popullore tė pėrpunuar. Pranė tij funksiononin edhe kurse tė ndryshme trainimi nė fushėn e vokalit dhe veglave tė ndryshme muzikore. Njė pjesė tė konsiderueshme tė botimeve tė tij i kreu nė bashkėpunim me Institutin e Kulturės Popullore nė Tiranė. Ndėr organet periodikė tė botuara prej tij pėrmendim: “Kėnga jonė”, “Folklor koreografik” etj. Njė zė i veprimtarisė sė tij ishte edhe botimi i partiturave muzikore tė krijimtarisė muzikore shqiptare. Me urdhėrin nr. 124, dt. 06.06.1994 tė Ministrisė sė Kulturės Rinisė dhe Sporteve, SH.Q.K.P ndryshon emėrtimin dhe tani e tutje ky institucion quhet “Qėndra Kombėtare e Veprimtarive Folklorike”. Ndėr aktivitetet e organizuara prej saj pėrmendim “Takimin e Sazeve tė Jugut”, Korēė 1994; “Festivalin e kėngės popullore qytetare”, Elbasan 1996-1997; Festivalin Folklorik Kombėtar, Berat 1995-Gjirokastėr 2000 etj.

Lit: “Vjetar kulturor 1994”, Tiranė 1995 etj.

Shternon:

Fjalė e praktikės muzikore popullore.
Enci. Fjala shternon pėrdoret pėr tė treguar nė rast se vegla muzikore popullore tingėllon apo jo. Me kėtė mėr e gjejmė tė pėrdorur nė Malėsinė e Madhe.

Shtrakallkė:

Rraketake.
Enci. Nė trajtėn “shtrakallkė” e gjejmė tė pėrdorur nė rrethin e Peshkopisė.
Shiko fjalėn “rraketake”.

Shyti Ndue:

Muziktar i shquar popullor nė interpretimet nė veglat popullore tė Shqipėrisė sė Veriut.
Enci. Njė ndėr veēoritė e muziktarit popullor Ndue Shyti ka qėnė vlera e interpretimit tė tij nė shumė vegla popullore. Pėrveē rolit tė tij tė padiskutueshėm si solit, Ndue Shyti ka luajtur njė rol tė rėndėsishėm edhe nė konsolidimin e formacioneve me vegla tė muzikės popullore tė rrethit tė Pukės. Nė zėrin M.V (muzikė veriore) tė Fonotekės sė Radio-Tiranės gjenden edhe kėto inēizime tė Ndue Shytit:

viti 1966, nr. 20-“Melodi popullore me kavall”
viti 1966, nr. 21-“Melodi popullore me fyell”
viti 1966, nr. 33-“Pjesė me ēifteli e akorduar me dy tela tė barabartė”
viti 1966, nr. 35-“Melodi me ēifteli”
viti 1966, nr. 47-“Melodi malėsore me ēifteli”
viti 1967, nr. 71-“Melodi me ēifteli”
viti 1967, nr. 101-“Melodi me ēifteli”
viti 1968, nr. 87-“Melodi me bilbil”
viti 1973, nr. 122-“Melodi me bilbil”
viti 1973, nr. 124-“Melodi me ēifteli”
viti 1973, nr. 132-“Melodi vallesh popullore me orkestrinė”
viti 1973, nr. 139-“Malėsia nė festė”, me orkestrinė popullore
viti 1978, nr. 151-“Tinguj zemre”
viti 1979, nr. 158-“I kėndojmė jubileut”, orkestrina popullore Pukė
viti 1981, nr. 165-“Gėzimi i shartarėve”, orkestrina popullore Pukė
viti 1983, nr. 174-“Melodi me ēifteli dhe sharki”.
viti 1983, nr. 175-“Melodi me orkestrinė nga FFK”
viti 1988, nr. 195-“Melodi orkestrale”
viti 1990, nr. 203-“Melodi orkestrale”

Nė vitin 2000, pėr kontributin e Ndue Shytit nė muzikėn popullore, nga Bashkia e Pukės i jepet titulli “Qytetar Nderi”.

Lit: Grillo Kozma, “Njė nga instrumentistėt mė virtuozė tė Ballkanit”, “Vatra e kulturės”, 5/1973; Baxhaku Dilaver, “Rrugė me kėngė”, rev. “Ylli”, 1/1974; Gjoza Roland, “Virtuozi dhe orkestrina e tij”, tek “Drita”, 1978, 13 gusht; Nushi Sabrie, “Zhvillimi i muzikės orkestrale nė rrethin e Pukės”, “Kultura Popullore”, 1/1982; Braho Esat, “Artisti i Popullit Ndue Shyti”, KOMBI, Tiranė 1996, nr. 42, 1 tetor etj.