Muzika dhe Letërsia

Hyrje  

Muzika dhe Letersia

Kreu I Rreth njė kohėtoreje tė muzikės shqiptare
Kreu II Muzika  nė letėrsinė e vjetėr shqipe
Kreu III Mbi Konicėn
Kreu IV Migjeni  dhe muzika
Kreu V Shėnime nė  formė  inventari. Projekt pėr njė “Music guide”
Kreu VI Leksikoni muzikor nė letėrsinė shqiptare
Interlud Shkrimtarėt tanė rreth muzikės
Kreu VII Fjalor muzikor etimologjik i shqipes” sipas Prof. Eqrem Ēabej
Kreu VIII Veglat muzikore popullore nė  folklorin gojor
Kreu IX Copa tė zgjedhura letrare
CODA Zėra nga bota
Bibliografi  

Hyrje

Muzika nė  veprėn letrare ėshtė pjesė e marrėdhėnieve tė  letėrsisė me artet e tjera. Duke dashur qė nė shtjellimet tona tė mėposhtme  tė analizojmė marrėdhėniet  ndėrmjet “M&L”, qėllimi ynė nuk ėshtė tė tregojmė vetėm ndikimet e ndėrsjella qė vijnė si rezultat i frymėzimeve tė pėrbashkėta. Ne synojmė formulėn “M&L”  si njė qelizė tė art-sintezės, muzikėn si pjesė tė kulturės kombėtare, lėndėn muzikore si element tė artformimit, por edhe thjesht muzikėn nė kuptimin mė tė gjerė tė fjalės.

           Veprat e artit duke qenė produkte tė mendjes dhe shpirtit njerėzor, veē tė tjerash kanė padyshim edhe njė lidhje tė veēantė tė tė dhėnave natyrore tė njeriut me to. Arkitektura, skulptura dhe artet vizive, meqė janė drejtpėrsėdrejti nė funksion tė syrit njerėzor, paraqiten nė pėrgjithėsi si projektime tė strukturės nė hapėsirė; ndėrkohė qė letėrsia dhe muzika strukturohen nė njė formė mė tė dukshme pėr veshin sesa pėr ēfarėdo organi tjetėr duke u quajtur “.. arte tė tė dėgjuemit”[1]. Tė klasifikuara nė grupimin e arteve kohore-kinetike, sot mes letėrsisė dhe muzikės, shikohen ende pika tė pėrbashkėta si pėrsa u pėrket marrėdhėnieve tė tyre me kohėn, ashtu dhe  aspektit tingėllues, intonativo-fonetik tė fjalės. “Ashtu si perceptojmė muzikėn e ekzekutuar, ashtu perceptojmė nė njė mėnyrė suksesive, proēesuale edhe tingujt e artikuluar tė fjalės ose gėrmat e saj”[2].

           Megjithatė, tė parat marrėdhėnie tė muzikės me letėrsinė kanė qenė parė si tė ndėrsjella. Mė vonė ato u shndėruan nė dhjetra forma komunikimi, i cili realizohet nė varėsi tė evolucionit qė artet pėsojnė nė veten e tyre. Nė Greqinė e lashtė, arti pėrfaqėsohej nga njė bashkėsi tri elementėshe ku  “…poezi, muzikė dhe valle kanė qenė interpretuar nga aktorė-kėngėtarė-valltarė tė njėjtė, nė amfiteatrot nė natyrė”[3]. Poeti Thespis[4] ishte ai qė gjatė periudhės sė Olimpiadės sė 61-tė (536-532 pėrpara Krishtit), nė festat qė organizoheshin nė Atikė me rastin e Dionizit tė Madh, inicioi krijimin e marrėdhėnive tė trefishta tė arteve. Ai vuri pėrballė vallėtarėve, njė burrė me fytyrė tė pikturuar ( qė ishte aktori i parė),  i cili mbante njė dialog me udhėheqėsin  e korit: korifeun.

           Klasifikimi i pėrbashkėt i muzikės dhe letėrsisė pasqyrohej edhe nė prezencėn e tyre nė Olimp. “Apolloni ish dhe i par’ i Musavet, tė cilatė ishin nėntė, e secila ish mnurronjės’ e njė pune a mėsonjėse”[5]. Njėra prej nėntė muzave[6]: Euterpa,  pėrfaqėsonte  “poezinė lirike dhe  muzikėn”, ndėrkaq,  njė tjetėr bijė e Zeusit: muza Kaliopi[7],u sillte frymėzimin aedėve dhe rapsodėve  antikė pėrpara kėngėtimit tė epeve.Si epet e po ashtu edhe krijimet e hershme nė tėrėsi, vinin prej tė njėjtit burim, ku tragjeditė dhe komeditė pėrfaqėsonin  tė njėjtin  shtrat muziko-dramatik, tė shkrira nė njė spektakėl tė vetėm sinkretik.  “Komosi trenodik i Koeforeseve - vajtimi i alternuar midis aktorėve dhe personazhit kolektiv tė pėrbėrė nga kori - mund tė merret si tipi i pėrkryer i atyre arkitekturave fisnike, poetike dhe muzikore, ku u shqua Eskili”[8].

           Aristoteli, nė ndarjen qė u bėnte  gjashtė elementėve te poezisė (mythosim, ethosi, dianoia, lexisi, opsisi dhe melosi), elementin e fundit (melosin), e cilėsonte parametėr analog me muzikėn. “E konsideruar si strukturė verbale, letėrsia paraqit njė lexis (diksion) qė kombinon dy elementėt e tjera melosin dhe opsisin, qė ka njė lidhje tė ngjashme me artet plastike”[9]. Sėr Thoma Akuini thoshte gjithmonė se muzika zinte vendin e parė midis shtatė arteve tė bukura, dhe se ajo ishte mė fisnikja e shkencave tė qytetėruara etj, etj,.

           Paralelet qė mund tė hiqen nė kohėn tonė ndėrmjet muzikės dhe letėrsisė apo muzikės e pikturės “.. nuk mund tė arrijnė efektet”[10], e pėr mė tepėr tė zėvendėsojnė njėra tjetrėn, pasi “..poezia me vlera tė larta nuk priret drejt muzikės, kurse muzika mė e madhe nuk ka nevojė pėr fjalė”[11]. Megjithatė e pranishme ka qenė edhe ekzistenca e analogjive ndėrmjet arteve (si p.sh. nė disa simfoni tė Bethovenit[12] i mbiquajtur Eskili i ri, apo nė operat e Vagnerit etj.), ku gjendet ngjashmėri konceptuale me tragjeditė greke. Kjo gjė ndodh edhe tek raportet letėrsi-muzikė[13] apo muzikė-letėrsi, letėrsi-pikturė, muzikė-pikturė, letėrsi-....... e kėshtu me radhė, gjė qė i bėn  kėto marrėdhėnie sa prolifike  po aq  dhe tė ndėrlikuara.

           Letėrsia (proza dhe poezia) shkon drejt thellėsisė  sė parametrave, qė marrin jetė nga goditje shpirtėrore tė padukshme, tė ngjashme me ato muzikore. Poezia gjithashtu pėrparon brenda ligjėsive tė masės, dhe mė shumė se me prozėn ajo ngjan me muzikėn sepse i bashkon njė gjenezė e pėrbashkėt e kėrkimit tė njė impulsi psiqik joracional, jokartezian. Shkrimtari i vėrtetė ėshtė njė ndėrtues i cili njeh ose mund tė njohė rrugėn qė kalon sa pėrmes vlerės sė fjalėve, po aq edhe tė masės dhe pėrpeshimit  tė brendshėm, e ngjashme me krijimin e njė shembulli nga realiteti. Kėta mund tė jenė faktorė qė spjegojnė se pse shkrimtarėt dhe kompozitorėt gjatė gjithė kohėve kanė qenė tė lidhur me njėri-tjetrin.

           Nė historinė e Shqipėrisė[14], zhvillimi i arteve ka ndjekur vazhdimisht njė parim kontrapunkti, i cili kupton zhvillime prodhuese jo pėr tė gjitha artet. Njihen vite tė arta pėr letėrsinė[15] e pikturėn, ashtu siē ka patur edhe vite krize e shekuj memecė-joprodhuese, pėr muzikėn shqiptare edhe anasjelltas. Njė konstatim deri diku i kėsaj natyre vihet re edhe nė zhvillimin botėror tė arteve[16].

           Marrėdhėniet e “M&L” nė terrenin tonė do ti vėrejmė  nė dy drejtime. Drejtimi i parė i shikon ato nė folklorin gojor shqiptar, ndėrsa i dyti nė letėrsi, duke filluar qė nga letėrsia e vjetėr, e Rilindjes, nė vijim nė veprėn e  krijuesve tė shquar tė fillimit tė shek XX  e deri nė letėrsinė e ditėve tona, pėrafėrsisht katėr shekuj. Disa nga dukuritė qė shoqėrojnė kėto marrėdhėnie,  si p.sh. “muzika” (muzikaliteti) qė “prodhohet” nga pėrdorimi i materialit gjuhėsor e letrar, nuk janė tė reja  pėr letėrsinė shqipe.  Me kohė kanė qenė vėrejtur nga kritika jonė letrare  “…muzika e ritmit tė Fishtės dhe ngjyrimet e ligjėratės sė tij”[17]; “ngjyra e muzikės (nė veprat e Mjedės)... ku tingujt e ndryshėm….. marrin rolin e instrumentave kryesore nė njė orkestėr”[18]; “...kulti simbolik i muzikės (ne vjershat e Nolit) dhe ..struktura muzikore e vargut”[19]; “...tingėllimi si polifoni zėrash i kryeveprave artistike”[20]; “...organizimi akustik i vargjeve (nė krijimtarinė e Ali Asllanit) dhe …ekspresiviteti i jashtėzakonshėm eufonik”[21]; “…aktivizimi melodik dhe muzikor (ne poezine e Lasgush Poradecit) i interpunkcionit”[22]; “…vlera akustike…(e vepres se Skiroit)”[23] etj. Megjithėse tė trajtuara pjesėrisht (sa mė sipėr), muzika provon se kur vendoset nė realitete tė tjera mbart qindra forma  tė ndryshme tė shfaqjes e po ashtu edhe misterin e pėrjetshėm tė muzikogonisė.

           Njė situatė mė e drejtpėrdrejtė e marrėdhėnieve tė muzikės me letėrsinė konstatohet nė historinė e muzikės shqiptare, e konkretisht nė njė pjesė tė saj, qė lidhet me zhvillimin e kėngės patriotike nė vitet e Rilindjes. Shkrimtarė si Asdreni, M.Grameno, Th.Mitko, V.Pasha etj. ēuditėrisht muzikojnė vetė poezitė e tyre, ndėrkohė qė edhe njė pjesė e madhe e muzikės vokale tė krijuar nė kėtė kohė u vu nė shėrbim tė drejtpėrdrejtė tė pėrhapjes sė gjuhės dhe letėrsisė shqipe.

           Tani ėshtė e qartė se nė llojin e tyre, shkrimtarėt kanė luajtur njė rol tė rėndėsishėm nė gjallimin e konceptit mbi muzikėn si pjesė e kulturės nė pėrgjithėsi dhe e asaj kombėtare nė mėnyrė tė veēantė. Kuptohet qė detyra e tyre nuk ėshtė e njėjtė me detyrėn e profesionistit tė muzikės, por thjesht njė detyrim qė mund tė lindė nga shtrati i pėrbashkėt i kėtyre dy arteve, nga vetėdija e njėjtė e trashėguar nga folk-etnosi, si dhe nga veēoritė e konceptimit tė muzikės nga ana e secilit prej tyre. Si thoshte Naim Frashėri:

……………………..
……………………….
Pa qasuni tė kėndojmė
se na plasi buz’ e shkretė.

            Sė fundi,  pėr tė qetėsuar veten, mund tė thuhet se prova mė e mirė e konstatimit dhe analizės sė “M&L” ėshtė atėhere  kur ndėrtohet njė metodė adekuate shqyrtimi e bazuar nė veprėn dhe proēesin letrar, ku krahasimi i strukturave, uniteti organik i elementėve tė shumėfishtė, studimi i vetėsintezės, klasifikimi i lėndės artistike, shumėkuptimėsia dhe vlera e shumėfishtė, metaligjėrimi  etj., shėnojnė rrugėn pėr ta qarkuar objektin tonė. Por ē’ndodh kur prishja e njė skeme tė caktuar marrėdhėniesh e tejkalon kėte metodė analizimi, kur ajo kėrkon pėrsėri dhe pėrsėri rizbulim dhe sendėrtim tė skemės nė tė tjera realitete?

            Atėhere, pas kėsaj, gjithshka mbetet e hapur dhe me tė drejtė kujtohet mėsimi i Budės qė  “sido qė tė jenė parashikimet e njerėzve, punėt do tė shkojnė ndryshe”.


[1]Aleksandėr Xhuvani. Tek “Antologji e mendimit estetik shqiptar”, fq 352. Tiranė 1979. Sipas Ismail Kadaresė “Veshi, ndonėse u duk se shumė herė u rrėzua, mbeti prapė i fuqishėm. Atij i pėrket gjithmonė dhe gati tėrėsisht muzika, ē’ka ėshtė kolosale”. Tek “Legjenda e Legjendave”, fq. 49, Dukagjini-Pejė 1996.

[2]Alfred Uēi. “Estetika 2”, fq. 245. Tiranė 1989.

[3]“The Pelican History of Music”, fq 96. England 1975.

Vėndi i orkestrės  sė parė nė teatrot antikė u ndėrtua nė shek VI pėrpara Krishtit, nė teatrin e Dionisit nė kėmbė tė Akropolit.

Sipas “Greece-Cultural Heritage,Ancient Theatres”, fq 3..Athens 1996. “Nė Atikė kishte 6 teatro, Greqia Qėndrore 8, Epiri 4, Maqedonia 6, Kreta 5, Peloponezi 16, etj,.”

[4]Me origjinė nga Ikaria.

[5]Naim Frashėri. “Vepra 5”,”Parėthėnie” pėr kėngėn e parė tė Iliadės, fq 117. Prishtinė 1978.

[6]Bija tė Zeusit dhe tė hyjneshės sė kujtesės Mnemosinės.  

Nė librin e C.Praschniker “Muzakhia und Malakastra”( Vjenė,1920, fq 159), janė dy vizatime tė marra nga figurat e njė guri tė gjetur nė kishėn e Shėn Kurianit -Fier. Kėto figura tė para epokės sonė paraqisin njė fyell tė ngjashėm me atė  qė shihet rėndom nė duart e muzės Euterpė.

[7] Muza e poezisė epike dhe gojėtarisė.

[8]Maurice Emmanuel.”Historia e gjuhės muzikore”. 1937. “Njė pėrputhje e gjuhės sė trefishtė.”

[9]Northrop Fraj. “Anatomia e kritikės”, fq 328. Prishtinė 1990. 

Jo rastėsisht tek poeti-muzikant konstatojmė tė njėjtin proēedim teknik mbi  unitetin e tė dy gjuhėve: gjuhės sė fjalėve dhe asaj tė tingujve, siē ka qėnė pėr Bahun njė mėnyrė e tė menduarit:hyrja dhe pėrsėritjet e mėtejshme tė fugės. Mė pas, nė kohėt e reja u vu re njė reduktim i kėngeve lirike nė favor tė fjalės sė aktorit.

[10] Rene Uellek, Ostin Uoren-“Historia e letėrsisė”,fq 116. Tiranė, 1993.

[11]Po aty, fq 117.

[12]Shiko dhe R.Rolan.”Simfonia e nėntė e L.V.Bethovenit”, fq 167. Nėntori 4/1986.

[13]Ronsard e ka quajtur muzikėn “motra mė e vogėl e poezisė”.

[14]Historia e Shqipėrisė sipas kalendarit biblik fillon nė vitin 2878.

[15]Letėrsia shqiptare e Romantizmit ėshtė quajtur pėr atė kohė  “..aktiviteti qėndror mendor i kombit”. R.Qosja.”Historia e Letėrsisė Shqiptare,Romantizmi”, fq. 9, Prishtinė, 1984.

[16]Nė qytetėrimin antik skulptura kishte pėrparėsi nė krahasim me artet e tjera, gjė qė ndryshoi vetėm nė mesjetė, kohė kur mė shumė mori pėrparėsi arkitektura e kultit. Njė situatė tjetėr kemi nė epokėn e Rilindjes Evropiane ku zhvillimin kryesor e kishte piktura, ndėrkohė qė nė shek XVIII-XIX ishte muzika ajo qė zotėronte shumicėn e “aksioneve”   nė artet boterore.

[17]F.Konica.”Vepra”, fq. 487, Tiranė, 1993.

[18]Rexhep Qosja.”Panteoni i rralluar”, fq. 163, Tiranė, 1988.

[19]Po aty, fq. 189, 211.

[20]Alfred Uēi. Estetika 2, fq 167, Tiranė, 1989.

[21]Rexhep Qosja.”Antologji e Lirikės Shqipe”, Hyrje, fq. 28, Prishtinė, 1970.

[22]Po aty, fq. 30.

[23]Ali Xhiku.”Shėnime pėrcjellėse pėr Skiroin dhe Veprėn”, tek Idili “Mili dhe Hajdhia”, fq. 31, Tiranė, 1994.


Kthehu tek faqja kryesore
Kthehu tek publikimet